Глагол бeдeмдe бузулбас сqсколбулар

J.Каинчиннин бичимелдерин шиндеп келеристе,глагол бeдeмдe бузулбас сqсколбулар адылу будeмдe бузулбас сqсколбулардан чик-jок кqп болуп калды. Бис олорды учуры jанынан башка-башка бqлeктерге бqлидис.

Кандый ла албатынын эн јаан байлыгы – ол онын тили, кандый тилле ол бичийт, айдат, сананат. Тил – ол кижилик бой-бойыла билижип, тил алыжып ла колбу тудар эн учурлу арга. Кижинин бастыра јÿрген јÿрÿми тил ажыра öдöт. Кижинин кÿÿн-санаазы, амадулары, кÿÿнзегени бистин сананганыска јÿк ле öн берип, јарандырып јат эмезе олорго кандый бир ууламјы берет, је тÿней ле санааларыс тил ле ажыра барат. Кижинин санаа-шÿÿлтези сöстöрдö, сöсколбуларда ла эрмектерде иле јарт билдирер.

Кандый бир кижини ол кандый кижи деп билерге – онын канча кире санаалузын, кылык-јанынын јакшы-јаманын билерге онын куучынын угар керек, нени кандый сöстöрлö канай айдып турганын. Кижи бойын канай тудунганы, онын базыды ажыра бис кижи керегинде шÿÿлте эдедис, је кижинин тили чике кöргÿзип ийер, онын культуразын, кылык-јанын.

Алтай тилде глагол бeдeмдe сqсколбулар адылу бузулбас сqсколбулардаn кqп деген шeeлте чын болгонын бичиичиниn бичиктеринеn чыккан материал керелейт.

Бис бойыстыn ижисте глагол бeдeмдe сqсколбуларга чике келижип тургандарын ла бир эмеш бузулбас сqсколбуга jетире jетпегенин кийдиредис.

Академик З.Г.Ураксинниn бузулбас сqсколбулардыn кыйу гранын чике тургузары кезикте тыn ла керектe эмес деп шeeлтезиле бис jqп. Бузулбас сqсколбулар бойыныn jолыла барып, qйлq кожо турумкай бeдeмине jедер аргалу деп кqрqдис.

2.2.1. Куучындаарыла колбулу бузулбас сöсколбулар

Тилин јобоор - тeней ле айткан неменди этпес

Айт тÿней, айтпа тÿней. Тегине ле тилин јобоор (JК, АJÖ, 340).

тилле (оосло) эдер - куучындаар, айдар, је чынынча нени де этпес.

Ол јыл бу ачымнан одус кой јок. Айылга толтыра балдар, одус кой тöлÿлe. Кижи мыны канай кöрöр. Бойы тен бир эп-арга таап болбос. Керекти тилле эдип отурар кижи ине (JК,ТБК, 20).

тили уштылган - кöп иштен сÿрекей тын арыган, чылаган кöп иштен.

Кыймаштай бу тойдо суу тажып, одын јарып, казандар булгап, эт ооктоп, тили арай уштылбады (JК, EС, 201).

Тойып алган кийнинде, тон јыртылганча тудушкылаар, майчык öдÿктерди ушта тепкен јерде, тил уштылганча јарышкылаар (JК,EС, 44).

Бу чакпынын кийнинде бу мындый јерде чакпым бар деп билер керек. Онон öскö тегине камык јер бедиреп, тилин уштылар (JК, АJÖ, 56.).

тили чечилип турды - куучынданып баштаган.

Ийне кöзинен кÿн кöрöрис, ийт айактан аш ичерис – деп, Самтар байдын тили јаны чечилип турды (JК, EEС, 147).

тилинди тарт – бодоп ло калыраба, неме айтпа

-Тилинди тарт, ÿй кижи! – деп, Самтар бай кизирт этти. (JК, EЇС, 77)

-Катыннын тилин тарт! – дейле абазын ат ÿстинен камчылап ийген. – Мен слерге Табытка эмес. Мен Давыд! Алтайдын јайзаны. (JК, EEС, 73).

-Тилинди тарт! – дейле, Самтар бай туруп чыкты. – Токтоп кал, балачак! Сендий уулдарды кöп кöргöм (JК, EС, 73).

тилинин кычузын кандырар – санаа jеткенче куучындажып алар

Онон эки-ÿч кÿн улусла куучындажып, тилинин кычузын кандырып алза, сын-арказы серип, санаазы токынап калтан јок по (JК, КТ, 163).

Сöзин берер - эдер деп чертенгени

«Тартарын, балам, тартарын» - деп, энези сöзин берген (JК, АJÖ, 320).

Öлöтöн дö болзон – атан! Албаты-јоннын учун туруш! – деп, Токнанын сабузы база ла шыйт этти. – Сöзин берген болзон – бÿдÿр! (JК, EEС, 99).

сöскö кирди - јöбин берди.

Келин арга јокто, јÿк арайдан сöскö кирди (JК, КТ, ЭÖАП, 536).

сöскö турар - айтканын бÿдÿрер.

Чапкан јеригер элбек эмтир – деп, Ощепков отурып алды. – Тегине öй öткÿрбеген турбайыгар. – А бот сен сöзине турбаган – деп, Терентий öндöс этти. (JК, EEС, 5).

сöзинен кыйбас - jаандардын сqзин угар

J аныс ла јаандардын сöзинен кыйбас керек (JК, АJÖ, 356).

сöс блаашкан- керишкен

-Акыраар, акырыгар – деп, Ощепков албаданып токынады. – Сöйкöнишкен торбок сÿзÿжер, сöс блаашкан – öштöжöр (JК, EEС, 102).

ооско батпас сöс - учурында: айтпас немени чыгара айткан

-Мен комыдаарым. Туку Горбачев-Ельцинге једерим! – деп, Каалга ооско батпас сöсти чыгара айтты. Коркый берди (JК, КТ, 144).

оозы јабылбас- куучыны кöп.

Чындап та, чагана ошкош јапшынчак, даакчы-копчы ÿй кижидий, оозы јабылбас кÿрÿм болгон. (JК, КТ, 545).

оозы јабылар- куучыны токтоор

Боромойдын оозы јабылып калар (JК, EEС, 59).

оозын ачар - бойынын сананганын айдып баштаар, нени-нени айдып баштаар.

Сен тенек эмезин, Терентий, - деп, Ощепков араай айтты, ондый сöстöрди айдарга оозын канай ачылат (JК, EEС, 36).

Тоолу ла тöзöондÿ сöс айдатан кижинин оозы та канай-канай ачылган. (JК, АJÖ, 328).

улуска куучын бербес - јаныс ла бойым куучындайын деген кижини айдар

Тили будынан озо чыккан. Улуска куучын бербес (JК, АJÖ, 140).

алды-ÿстиле ашкарган - jаман сqстqрлq айткылаган

Байагы эмегенди «кургак чöбре» дейле, алды-ÿстиле ашкарып ийбей база (JК, EС, 225).

баштерези сыбырыла берер этире айдар – ачындыра айдар

Баштерези сыбырыла берер этире айдып ийер эди. (JК, КТ, 167).

бодоп ÿрдÿртпе - тöгÿн неме айтпа

- Слер оозым ла бар дейле, бодоп ло ÿрдÿртпегер. (JК, АJÖ, 4)

Оозым ла бар дейле, бодоп ло ÿрдÿртпе! – деп, ого удура отурган Казарцев, јерге кöмÿле кирип калган, таш ошкош уур кижи, кара сагалы байбандай берди. (JК, EEС, 165)

куучыны јети-сегис ээлбеенче – јÿзÿн-базын этире куучындабаганча

Онын куучыны јети-сегис ээлбеенче, чыны-тöгÿни ылгалбас эмей. (JК, КТ, 293).

кÿн тескери айдар - не неменин учурын ондобой кедерлеп айдар

Кÿн тескери де айдар боло берген. (JК, EEС, 26)

Мачарат оозынан срай айрылбайт – улай ла јаман сöстqрлq куучынданар (полукалька)

Бу кÿндерде дезе мачарат оозынан срай айрылбайт. (JК, EEС, 225)

эки-ÿч оос кÿрт эдер – бир кичинек ле бойынын тумчугынын алдына айдар.

Jÿк ле эки-ÿч оос кÿрт эдер. (JК, КТ, 122)

эрмегин ÿзе сокты – кижинин куучынын кезем токтодып ийген

-Jок, јок, ондый неме айтпа, айтпа! – деп, эмеген јуурас эдип, келиннин эрмегин ÿзе сокты. (JК, АJÖ, 337)

2.2.2. Jакшы, орто, jаман кÿÿн-санааны кöргÿскен

бузулбас сöсколбулар

Кижиниn jакшы, орто кeeн-санаазывн кqргeскени:

jÿрегине ÿс урулган - jайымжып, јакшы болуп турган јакшы сöстöрдöн

Манырчы эмегеннин јÿрегине ÿс урулып тургандый бодолды (JК,АJÖ, 321).

jÿрегин кайылтар - кижини јымжадып, сÿÿндирип, бойы јаар тартар

Санаазын токынадат, јайымжыдат, јурегин кайылтат, јымжадат (JК, КТ, 550)

jÿреги кöдÿрилер - јÿрексиреер

Jаражына јÿрегин кöдÿрилип, шымыранып јадарын: «Eч-Сÿмер…! Eч-Сÿмер… Eч-Сÿмер. Кöстöримде Eч-Сÿмер…!». (JК, EEС, 3).

ырызына чыдашпай - тын сÿÿнгени

Бабыш ырызына чыдашпай, тере тоннын тÿби јаар, таайынын буды јаар кире берди (JК, АJÖ, 332).

колдорын чабынар - сÿÿнгенин, кайкаганын кöргÿзер, алакандарын бойынын алдына согуштырып

«Ээ, энези, јанмыр келгелекте, бу огородты јаза-ап сугарып койотон немени» - деп, Архип таадак јиткезин тырманган. «Чындап дезен, адазы!» Христинья јаанак колдорын чабынган… (JК, EEС, 33)

jÿреги öчкöн - 1) бу бузулбас сöсколбу эрмекте кижинин токунаганын кöргÿзет; 2) јÿреги öчкöн деп кижинин сÿÿжи öдö берзе, айдарга јараар.

Jÿреги öчкöн, токунаган (JК, КТ, 164)

qкпöзи öчкöн - ачыныжы, ачузы öткöн

Öкпöзи öчкöн болбой. (JК, КТ, 162)

санаазы (сагыжы) јарыган (јарый берген) - санаазына јакшы, токыналу боло берген.

«…Сыйт» эттире јуугында кижи сыгырды. Чек ле мал айдап бараткан кижи. Кыймаштайдын јÿреги борт этти. Ол кижи эмди ле: «Бу канайттын? Нени эдип салдын?» деп кыйгырып ийер. Jе кижи ойто сыгырды… - Тпÿк, тала-келе туру ине! – деп, Кыймыштай санаазы јарып, содос этти (JК,EEС, 25).

алаканын јайар - Jакшы кÿÿндÿ удура барар.

Jе онон Суртулдууш ойто алаканын јайган јалынган, јалканчыган «акам, акам, алтыннан баалу акам» деп, канылай, канылай келип јадар. (JК, КТ, 37).

кöс албас - јараш кöрöр, соныркаар

Базгынбайга бу јарайт, ол сÿÿнет, Мызылдан кöс албайт(JК, КТ,ЭÖАП, 549)

Jаш туранын орус кыстары да онон кöс албай тургулаар. (JК, АJÖ, 335)

Кыймаштай ол аттан кöс албай барды. (JК, EEС, 5)

кöскö кöрÿнер - кемнин-кемнин алдына кöрÿнер

[Кыймаштай: ] Мен бурулу, мен … Таай эјемнин кöзине канай кöрÿнерим. (JК, EEС, 20).

кöзине илинер - кöзинин алдына ајаруга учураар. Тегин эрмек-куучында угуп јадыс: Бу кайда барды, (ол коларткыш, кöнöк лö онон до öскöзи) кöзине илинбейт пе? (JК, EEС, 52)

Кижинин jаман кeeн-санаазын кqргeскени:

jаманы (ийди) тудат - кÿÿн-санаазы коомой, кыйгастанат

Бу Шатынын куучынын кижи база чын деп угар ба? – деп, Мыйыксу öгööннин ийди јаны тудуп келди ошкош. – Бойын туу кире, öскöзин туулак кире бодоп отурганын. (JК, ТБК, 40)

«Топчыланып» ийди - кийимин эмес, санаазын, кÿÿнин јажырып, бойы бöктöнип ийет.

Jе Алып-Нере соок кеберин тартынып, «топчыланып», колын јаныды. (JК, КТ, 121)

тиштери быјырт эткен - ачынып, кыйгастанып јат; јаратпаганын кöргÿзип јат.

Удура уполномоченный туштаган. «Слер общественный сÿтти ненин учун уурдап турганыгар? Кату карузына турарыгар!» - деп, тиштери быјырт эткен. (JК, АJÖ, 52).

кол кöдÿрер - согор

Eредÿчиге кол кöдурерге онон кÿч. (JК, КТ, 36)

колын канай кöдÿрер - 1) талды сойорго тидинбес; 2) кижини согорго болуп албас; 3) малды согорго болуп албас

Jе ондый малга кижи колын канай кöдÿрер. (JК, АJÖ, 346)

уйатка тÿжер - уйаттадар

А быјыл бу март ай киреде башлык öгööн јеткен, «Иригинди бер ле бер. Кöргöм – тын ла ирик турган. Коштой мöрöйлöжип јаткан колхозтон делегация келген, олорго семис неме сойор керек». «Айылчылар алдына кижи канайып уйатка тÿжер – алыгар» - дегем. (JК, ТБК, 12)

ыразы кубулган - кылыгы сан-башка. Алдындагызындый эмес, јаман боло берген.

Калганчы öйлöрдö нöкöр Байташевтин ижи уйадашкан, кылыгы сан тескери барган. Jаныс сöслö айтса, ыразы кубулган ба кандый? (JК, АJÖ, 31)

Баштабасты бойы баштаган - јарабас кылыкты бойы баштаган, бойы бурулу деп айтканы

Баштабасты бойы баштаган (JК, EEС, 80).

кара јапшынар – јаман коштонор

Кезик улус, керек дезе, јуук тöрöгöн дö, антыгарлу најы да келбеген: «Калак, кижиге кара јапшына бербезин. Кижини бойын…» (JК, КТ, ЭÖАП, 547)

ажа конгон - öйинен öдöр

Бого кижи канай ажа конбос. (JК, УУС, 134)

qдö конгон - qйинен qдqр

Мыны токтодор керек – ÿредÿчи школдо чылап, табылу куучындайт. – Бир сананзам, бис бу јаны јÿрÿмди тöзööр тужыста öдö конгон ошкожыс. (JК, АJÖ, 7)

бойы јаар тартар - кандый бир тузала, кирелтеле јилбиркедип, бойынын јанына (ижине, öмöлигине, калазына ла о.ö.) кöчÿрип алар

[Карбыш] шак ол Миколка абыс… Jок, јок, мен сеге ачынбай јадым… Сенин ижин, сенин керегин онон öскö бери не келген. Сени бери не ийгилеген… Менин кара башту… албатымды бойын јаар тартып аларга јадын. (JК, EEС, 150)

терезин сойор - каруузына тургузар

Эртен эрте танла такып бюро јуур. Ол келбегендерди ончозын алдыртар. Аайына чыгар, терезин сойор, кату јакыыр. (JК, АJÖ, 21)

кыстап келзе - мында шылап, туйуктап келзе дегени); тегин куучын-эрмекте јалан ла бис јÿрÿм кыстап келзе деп айдып јадыс.

Ол ада-энези кыстап келзе, бу мынайда, айткан сöстöри ондолбос этире кÿртÿлдеп туратан (JК, EEС, 23)

бажыска суу урар! - Бисти керекке кийдирер, кереечи болор биске удура.

А бу эдÿни эмди ле адып кöйööк! – деп, Рогов атыйланып чыкты. – Ол бисти коптоор. Бистин бажыска суу урар! (JК, EEС, 192)

кинчекке сукпа - керекке кийдирбе

- Ага-бий… - деп, Томуртканын јöдÿли јаны ÿзÿктелди. – Мен качайын… бачым јоктогылабас…

-Сен бойынды да, мени де кинчекке сукпа - деп, Ойгорул öнöтийин токуналу унчукты. – Сени јаныс ла улу каган Ак-Кÿн божодор аргалу. Мен бойым… база сендий ле… (JК, JК, 26)

башка чыккан - баш артыктай алды дегени

Сырканчыктын сиркези – башка чыккан. (JК, КТ, ЭÖАП, 546)

-Кöрзööр олорды! Ишь! Бойын бодонбос боткозын арчынбас немелер. Сырканчыктын бийди башка чыгарга турган. Jок туру, Jок! (JК, EEС, 166)

колын кöдÿрген - мында öртöгöн

Микола абыс бу бого турарын сÿÿбейтен. Анчада ажанып ла отурза, кöзнöгинен бу уйатталып калган «кубал-кöмÿр тöзöгö кöрÿнер. Микола абыс бастыра бойы тыркырай берер: Ол серкпеге колын кöдÿрген танма, серкпени» - деп, јудругын бодоп ло öрö кöдÿреле, шторазын шык этире тартып алар (JК, EEС, 02).

бажына суу урунар - бойы бойына чак эдер

Бажына суу урунган бу кандый кижи (JК, КТ, 14).

кинчеги ажынарга јеткен - эткен jаман керектери кqптqгqн

Мынын ÿстине аракыга кирген, санаазы уйадаган, јÿÿлген, кокымайтыган – јаныс сöслö, кинчеги ажынарга јеткен (JК, EEС, 26).

Кинчектерим ажына берген бойымнын јаманым болбой…(JК, EEС, 61).

туйук санаага алдырар - санаркаар

Jаан кижи айса туйук санаага алдыртты ба? (JК, АJÖ, 331)

санаазын ычкынган - анаар ла манзаарып

Кöк-Ийт олорло кожо санааазын база ычкынган: ÿрÿп-ÿрÿп, мантап-тантап, куйругын кап тиштеерге, айлана согуп турар болды (JК, КТК, 539).

кыстап келген санаалар - туйуксынар

Jе мынын кöп саба шылтагы – кыстап келген санааларга, сурактарга бастыртып салбаска турганы эмей (JК, EEС, 124).

санааларга бастырар – санаазынын бажына чыкпас

Jе мынын кöп саба шылтагы – кыстап келген санааларга, сурактарга бастыртып салбаска турганы эмей. (JК, EEС, 124)

санаалары кайнаар - öкпööрqр

Санаалары кайнап, кажы кöпчип, тыны, тамыры арай ÿзÿлбейт (JК, КТ, ЭÖАП, 541)

qзöк буурым бош карарды - кунуктым

«Jерим санап, öзöк-буурым бош карарды» - деп, чичкечек сööктÿ Коо-Тай ÿшкÿрди. (JК, АJÖ, 364)

Тобрак-тоозынды кактап койор- каруузына тургузар, кезедип eредер

-Eредÿ керек, ÿредÿ – деп, эн ле тыныда Кайлыков ары-бери аксандап турды. – Тон-öдÿгин силкип, тобрак-тоозынын кактап койор керк. Онон öскö… – дейле, эрин сагалын öрö толгоп, кара кабактары јуурас эдип, ус сабары чычандайт. – А не? – бисте арга јок по? Кÿчибис ас па? Бистер јуулыжып алзабыс… Эх! (JК, EEС, 33)

кунукка бастырар - эригер

Мындый шыра база бар туру деп, ол санааркап, кунукка бастырып ийер: кижи јангай не? Канайтса тирÿ арткай не? (JК, АJÖ, JКК, ЭÖАП, 336)

санаазы (сагыжы) чыккан - тын коркыган

Камчызы јок то болзо, Каракöштин кара-туйук сагалынан ла јалтырт эткен кöстöринен [јамылунын] санаазы чыга бербей. Jамылу (JК, КТ, ЭÖАП).

Ичинде тÿÿлген - чыгарылбаган, јажырылган санаа

Ичинде тÿÿлген, кайнаган ийдезинен тазыл-тамырлары јарылып, ÿни ÿзÿле бербезин деп, Мызыл коркып јатты. (JК, КТК, 551)

саламнаn тудунар - кÿч айалагада аланзып, аргаданар арга бедиреп, болуш экелбес арганы тузаланар, эмезе бир ле кичинек кÿч айалгадан чыгар аргала тузаланар

Чöнÿп бараткан кижи саламнан да тудунар дежетен (JК, EСА, 37).

баштан тудунар – сÿреен коркыыр, ачуурканар

[Кÿйÿм] «Кастым, Кастым, огурчындарыгарды таппадым» - деди. Чыгала кöрöр болзом, - кайран огурчындар! – грядка кап-кара. Бажымды тудунып ийип калдым (JК, EEС, 92).

Кижинин коркыганын кöргÿскен глагол бÿдÿмдÿ бузулбас сöсколбулар:

jÿреги ÿзÿле берер – божой берер

Кайкал-Коонын јÿреги ÿзÿле берди деп бодолгон. (JК, EEС, 236)

богы адылар - тын коркор

Öштÿгин богы адыла берер (JК, КТ, 19).

jÿреги оозына келди - коркый берген

Ээји öрöкöннин јÿреги оозына келди. (JК, EEС, 50)

Кекенгенин кöргÿскен глагол бÿдÿмдÿ бузулбас сöсколбулар:

конколјык бол калатан болзо! – кижинин кыртыштанып, чаптыксынганын кöргÿзип јат, ары колхозыгар бузулып калатан болзо деп.

-Эйе. Бар ла бар ла - деп, карган энем арга јокто кимиректенер. – Колхозыгар кöнколјык бол калатан болзо кайдат (JК, EEС, 285).

Бербезин берерис - кöргÿзерис деп кекенгени

-Келзин, келзин. Бис онын бербезин берерис! – деп, Терентий кöстöри кылас эдип, тиштерин тиштенди (JК, EEС, 5).

2.2.3. Jадын-јÿрÿмле колбулу глагол бÿдÿмдÿ