Бүлек. Габдулла Тукай иҗатында XX гасыр башы Казан чынбарлыгының сәнгатьчә чагылышы һәм иҗатында Казан сурәте

Тукайның Казан чоры иҗатын – поэзиясен, Казан, татар чынбарлыгының объектив чагылышы дип бәяләргә кирәк. Әмма ул, көзгедәге сурәт кебек, тормыштагы гади копиясе түгел, ә тормыштагы күренешләрнең характерлы якларын, капиталистик якларын, капиталистик җәмгыять күренешләренең поэтик гәүдәләнеше.

Шагыйрь Казанда яшәгән чорында тормышның төрле якларын күреп өлгерә: чынбарлык Тукай каләмендә бөтен контрастлылыгында чагыла. 1909 нчы елда язылган “Эштән чыгарылган татар кызына” шигыре дә шундыйлардан. Әлеге шигырен ул “Шүрәле” имзасы белән “Яшен” журналында “Ачы хакыйкатьләр” дигән гомуми баш астында бастыра.

“Эштән чыгарылган татар кызына” шигырендәге татар кызы әлегә фахишә түгел. Бае аны алдаган, кызның мәхәббәтен таптаган һәм корбанын урамга куып чыгарган. Кызга хәзер бердән бер юл- мәгълүм йортка кереп, акчалы хайваннарның ләззәтенә яшь гомерен корбан итү.

Аз шул бездә байлар, кайсысы кем

Фәрештәдән канат каермас;

Алсын гына шәйтан иманыңны,

“җәһәннәмлек бу”, - дип кайгырмас!

Күрдем әле синең залимеңне:

һаман кәеф сөрә, типтерә;

Рәхәтләнә, кяфер! Сине шулай

Баганага сөяп киптерә.

Шуңа да әлеге татар якты киләчәккә ышанмый, ул күңел төшенкелегенә бирелгән. Кыз үзенең вөҗданы белән көрәшә. Моны сурәтләүгә төсләр контрастлылыгы да ярдәм итә: шагыйрь кызның битләрен сары, яки сагышлы итеп бирә. Шулай ук, аяныч язмышны сурәтләгәндә ул “атылган кош”, “адаштырылган эттәй” чагыштыруларын китерә. Шагыйрьнең бу күренешкә күңеле сыкрый, йөрәге өзгәләнә:

Сизмисең бит син дә синең яннан

Нечкә күңел шагыйрь узганын,

Синең болай мискинләнгән хәлең

Аның күңлен ничек өзгәнен!

Г.Тукайның “Казан вә Казан арты” (1912) шигырендә сурәтләнгән күренешләр белән бүгенге хәлләр арасында бәйләнеш, аваздашлык бар.

И Казан шәһәре, торасың тауда зур шәмдәл кеби,

Мәсҗедең, чиркәүләрен, һәр часларың шәмнәр кеби.

Син, үзеңне чорнаган һәрбер өязга нур чәчеп,

Бик мәһабәтле торасың, барчага юл күрсәтеп.

Нур ала синнән бөтен як: Чистополь, Спас, Тәтеш

һәм Чабаксарга, мамадышларга чар, Малмыж катыш.

Бер борыл да, и Казан, син бу Казан артын кара:

Нур чәчәсең бар өязгә, үз өязгә, үз өязең кап-кара.

“Үз төбенә төшми, ди, шәм-лампаның һичбер нуры”, -

Шул мәкаль монда дөрес шул, ах, аны җен оргыры!

Әлеге шигырьдә Тукай тарафыннан Казан бер өязгә дә нур чәчә торган шәмдәлгә тиңләнә. Мәркәзебез Казан көннән-көн матурая, төзекләнә. Казан шәһәре белән бергә район үзәкләре, авыллар да төзекләнә, матурая, ләкин кайбер районнар, бигрәк тә, Казан арты районнары һәм авыллары каралмаган, фәкыйрь хәлдә һаман да кала бирә. Без бүген андый күренешләрне күрәбез. Димәк, бу проблема – Казан тирәсендәге район, авылларны төзекләндерү, аларның культурасын үстерү – Г.Тукай яшәгән чордагы кебек, бүгенге көндә дә бик актуаль.

Тукай Казанда бар нәрсә дә исәп-хисапка корылган капиталистик җәмгыятьтә яшәгән. Шагыйрьлек эшенең дә, шагыйрь, язучы хәленең дә буржуаз табышка корылган эш булуын күреп, ул бик нык борчылган. Күп кенә шигырьләрендә ул шагыйрьнең “дөнья читлеге”ндә кысылып яшәве, кимсетелүе, изелүе турында яза. Шагыйрьне түзәргә, намусын сакларга, изге идеалларыннан баш тартмаска, “алтын шылтыравы астына төшмәскә” чакыра. [20]

“Татар мөхәрриренә” дигән шигырендә Тукай: язучы эшли, иҗат итә, ди, ә бай китапчы исә өлешенә керә, язучының иҗат җимешләреннән килгән файданы үз кесәсенә сала, ди.

Яз, ни язсаң да, синең бар – язганыңның нәшире;

Ашлагың үстисә - бир, тайярдыр аның гашире.

Моны, әлбәттә, ул үз тәҗрибәсеннән чыгып яза. Чөнки Тукай Казанда яшәгәндә шигырь җыентыкларын, уку китапларын күпләп чыгара. Бай мөхәррирләр аның иҗат хезмәтеннән үзләренә файда итмәгәнмени? Моны Тукай үз җилкәсендә кичергән.

Тукай күп кенә шигырьләрендә акча капчыгына хезмәт итәргә керешкән язучыларны, интеллигенцияне фаш итә. Менә “Яшьләр” шигырендә болай дип яза:

Шулай яшьләр дә: юлда күрсә алтын,

Баюдан башкага күңлен дә салмас.

Сатучылык итә бездә мөхәррир,

Әдип исеме аңар таглыр – тыгылмас. [21]

Шундый тип интеллигентларны ул Казанда үз даирәсендә шактый очраткан һәм шигъри сурәтләү объектына алган (“Улмы? – Ул...”, “Сибгатуллина” һ.б.)

“Милләтчеләр” шигырендәТукай үзләрен халык хезмәтчесе дип йөргән милләтчеләрне фаш итә. Күз буйыйлар, ди, милләт дип лаф орып, кычкырып йөрүдән узмый эшләре, - ди. Милләткә хезмәт дигән лозунг белән үз файдаларын күреп йөриләр, ди:

Милләчеләр сине фәкать алдый гына,

Дигән булып: “җанланасың син тиз менә”.

Алданма син, калган акчаң өчен алар

Укыйлар ич баш очыңда ясин генә!

Милләтче бик куркак бит ул, судан курка,

Гәрчә милләт диеп, авыз суын корта.

Кайсы чакта күперсә дә, тиз шиңә бит

Теге, ишек алдындагы ата күркә.

“Милләт!” диләр, - ул чынмыни, ихласмыни?

Үз корсагын шәкерт алда тотмасымыни

әллә ничек рәхмәт берлә җанлансаң да,

Алар сине тагын сугыш екмасмыни? [22]

Тукай метафорик образлар кулланып, су детален уйнатып, милләтченең милләтне түгел, бәлки үз корсагын кайгыртуны күрсәтеп бирә.

Казанга килгәч, Тукайда халык иҗаты белән кызыксыну көчәя төшә. Шуның нәтиҗәсе буларак, 1910 нчы елда “Халык моңнары” исеме астында җырлар җыентыгы чыга. Шул ук елда “Халык әдәбияты” турында лекциясе укыла. Бу лекциясе халык поэзиясенең эчтәлеген һәм әһәмиятен шактый тулы ачкан зур хезмәтләрдән беречесе булып, әдәбиятның бу төрендә халыкчанлык булуына басым ясала. Тукайның халык иҗатын өйрәнүнең максаты шунда: ул “киләчәктә мәйданга киләчәк әдәбиятымызга халык җырлары, бер дә шөбһәсез, нигез итеп булачактыр”, - дип саный. [23] Ул үз иҗатын да чын халыкчан итеп, халыкчан рухта, халыкча итеп язарга омтыла. Моның өчен Тукайга үз халкының әдәби иҗатын бик ныклап өйрәнергә кирәк була.

Халык иҗатын өйрәнү, шул турыда тирәнгә кереп уйлану эзсез югалмады. Казанда чакта иҗат иткән шигырьләре арасында Тукайның турыдан-туры фольклордан файдаланып язылган әсәрләре бермә-бер арта. Әйтик, “Күк сыер”, “Таз”, “Су анасы”, “Эштән чыгарылган татар кызына”, “Милли моңнар”, “Кәҗә тугърысында”, “Кәҗә белән сарык әкияте”, һ.б., һ.б. Шуңа өстәп, Тукайның бу чорда халык җырлары стилендә яисә әкиятләре стилендә язылган әсәрләре дә байтак булуын искәртик.

Тукай Казанда яшәгәндә, дөрестән дә, үзенең “нечкә билен” очрата, Зәйтүнә атлы кызны яратып йөри. Габдулланың мәхәббәт темасына язылган шигырьләре буш урында барлыкка килмәгән. Мәхәббәт кичерешләре аңа таныш булган. Ул үз кичерешләрен җырлый, “Мәхәббәт”, “Сөбханалла, сөбханалла”, “Егет илә кыз”, “Кызык гыйшык”, “Бер рәсемгә”, “Кулың”, “...гә” (Очраган юлда...)” һ.б. шигырьләре Тукайның Зәйтүнәгә булган дип саналырга хаклы.

Казанга килгәч, Тукай Пушкин белән Лермонтов иҗатын өйрәнүен дәвам иттерә. Ул аларның әсәрләрен тәрҗемә итә, яисә алардан файдалана. “Шагыйрем...”, “Теләү бетте” (Пушкиннан), “Җил” (Пушкиннан), “Ике иптәш арасында” (Пушкиннан), “Мәҗлес”, “Алдандым” (Лермонтовтан) һ.б. шигырләрен яза. Мәкаләләрендә һәм хатларында без тегеләйме, болаймы бу шагыйрьләргә мөрҗәгать итүе белән очрашабыз.

Тукай Казанда Н.В.Гоголь, А.М. Горький иҗатлары белән кызыксына: “Казанга кайтыш” исемле автобиографик очеркында мещаннар турында сүз кузгата да: “Максим Горькийны укыганда – шуларга нәфрәтем», - дип куя. [24]

Казанда Тукай бөек рус тәнкыйтьчеләре белән таныша. Шуңа күрә соңгыларын Тукайның үзенә дә өйрәнергә туры килә. “Хәстә хале” дигән шигырендә Тукай Обломов образын искә ала. Бу да шул рус тәнкыйтьчеләрен уку тәэсирендә булган, әлбәттә.

Шигырьләрендә Тукай сыйнфый – социаль конрастлы Казан образын сурәтләп яза (“Казан” (1913), “Кярханәдә” һ.б.).

Ул, төтен, фабрик- завод берлә һаман кайный Казан;

Имгәтеп ташлап савын, сау эшчеләр сайлый Казан,-

дип Г.Тукай капиталистик җәмгыятьнең рәхимсезлеген һәм эшчеләр сыйныфының язмышын гаять ачык иҗтимагый мәгънәле типиклар һәм төгәллек белән сурәтләп бирә “Казан” шигырендә.

Социаль контраст күренешләре Г.Тукайның “Буран”, “Көзге җилләр”, “Суык”, “Золым”һ.б. шигырьләрендә дә бирелә.

Менә “Суык” шигыре. Анда Печән базары һәм XX гасыр башы Казан шәһәре урамнары күренешләре тасвир ителә:

Рус мәүлүде үтеп китте, көннәр суык,

Колакларда, борыннарда өрлә куык;

Җылы мичсез кибетләрдә сатучылар

Малын сата, бии-бии кулын уып.

Байлар кигән тиен толып, төлке толып,

Үз фикеренчә, Печән базар күрке булып;

Куллар сузу, ялганчылык, ертык җилән

Күрнә аңар кызык булып, көлке булып.

Хулиганнар груһлана казенкага (кабак, аракы кибете...)

Тукай XX гасыр башы тормышы күренешләрен таза юмор, шуклык белән тасвир итә. Шагыйрь шул заман Казан чынбарлыгының күп кенә характерлы якларын эләктереп китә. Кышкы Казанның натуралистик картинасын бирә. Шигырьдә һәрбер эпизод билгеле бер эчке идея белән сугарылган. Суык – табигатьнең мәгълүм бер күренеше генә булып калмыйча, иҗтимагый күренешләр, самодержавие һәм капитал хакимлеге тарафыннан тудырылган “суык” турында уйланырга этәрә.

Тукай шигырьләрендә Казанның “Көфер почмагы”, “Кабан арты”, “Сабах” ширкате, китап кибете (“...гә (Очраган юлда)”), Казанда чыга торган “Әхбар”, “Бәянелхак”, “Казан мөхбире”, “Әльислах” газеталары, “Яшен” журналы (“Авыл җырлары (1нче көлтә; 2нче көлтә, “Печән базары...”), Бакыр бабай бакчасы (казандагы К.Маркс һәм Пушкин урамнары чатындагы бакча, хәзерге опера һәм балет театры урыны), Болтан бакчасы (Ботанический сад) һ.б. урыннарын телгә ала.