Р сасса сăмах пуçламăшĕнче калайманни

Ĕлĕкрех пĕр чăваш сăмахĕ те р сасăпа пуçланман, ăна калама пуплев органĕсен артикуляцийĕ май паман. Çавна пула вырăс чĕлхинчен кĕрекен кашни сăмах хăйĕн тулаш сăн-сăпатне улăштарнă: чăвашсем р сасă умне мĕнле те пулин уçă сасă е сыпăк кĕртсе лартнă: род – ăрáтă, Родиóн – Ăртивáн, рóща – ăрашчá, ря'дом – ĕрéтĕм, русский – вы'рăс. Хăш-пĕр сăмахсен пуçламăшĕнче чăвашсем р сасса пачах та каламан: ревóльвер – вóльвер, лавóлвĕр. Революци хыççăн пичет урлă кĕрекен вырăс сăмахĕсем çак уйрăмлăха та пăхăнми пулаççĕ: револю'ци, рáдио, рабóчи, рабфáк, райóн, респýблика, рабкóр, рагý, рак, ратификáци. Чăваш литература чĕлхине пĕлекен çынна сăмах пуçламăшĕнче р сасса каласси халĕ нимле йывăрлăх та кÿмест.

* * *

Çапла ĕнтĕ, чăваш чĕлхине вырăс чĕлхинчен калаçу урлă кĕнĕ сăмахсенче чăваш фонетикин пур уйрăмлăхĕсем те йĕрленсе юлнă. Хăш-пĕр сăмахсенче çавăн пек законсен шучĕ пиллĕкрен те иртет. Çакна кĕрепле (грабли) сăмахран та уççăнах курма пулать. Унта чăваш фонетикин çак законĕсем йĕрленсе юлнă:

1) чăвашсем сăмах пуçламăшĕнче янракан хупă сасă (в сасăсăр пуçне) калама пултарайманни: г~к;

2) чăваш сăмахĕсенче икĕ хупă сасă пĕр сыпăкра юнашар тăма пултарайманни: гр~кĕр;

3) малти уçă сасă хăйпе юнашар тăракан шавлă хупă сасăсене çемçетни: кۥĕрۥэпۥлۥэ;

4) чăваш сăмахĕсенче шавлă хупă сасă кирек хăш хупă сасă (çав шутрах ялан янравлă хупă сасă) умĕн те янрамасăр илтĕнни: блۥ~пۥлۥ;

5) сингармонизм законĕ: грáблиۥ~ кۥьрۥэпۥлۥэ';

6) ударени юлашки сыпăк çине ÿкни: грáблиۥ~ кۥьрۥэпۥлۥэ'.

Чăваш фонетикин çак ултă законне пăхăнса, вырăс сăмахĕ грабли пирĕн чĕлхере кĕрепле форма йышăннă.

Çапла ĕнтĕ, вырăс сăмахĕсемпе вĕсен чăваш чĕлхинчи варианчĕсене пĕр-пĕринпе танлаштарса пăхни çак икĕ чĕлхе хушшинче сасă тĕлĕшĕнчен пысăк уйрăмлăхсем пурине яр уççăн кăтартса парать.

8-мĕш хăнăхтару. Бревнó – пĕренé, дёготь – тúкĕт, окóлица – укăлчá, цéрковь – чиркÿ, скля'ница – кĕленчé сăмахсем хушшинчи фонетика уйрăмлăхĕсене кăтартса тухăр.

9-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисене транскрипцилĕр:

«Один из обширных и богатых источников обогащения лексики чувашского языка – это заимствование из великого русского языка и через него из других языков мира».

«Кулленхи пурнăçра çынсем пĕр-пĕринпе сăмах вĕççĕн хутшăнаççĕ, калани-илтнине çăмăллăнах ăнланма пулăшакан сăмахсемпе усă курăççĕ, тĕплĕ те вырăнлă калаçма тăрăшаççĕ».

Курсивпа палăртнă сăмахсенче мĕнле фонетика законĕсем йĕрленсе юлнине кăтартса парăр.

10-мĕш хăнăхтару.

Вырăс чĕлхинчен калаçу урлă йышăннă купăстá (капýста), пăрá (бурáв), утрáв (óстров), пắрăс (брус) сăмахсене транскрипцилĕр те вĕсенче чăваш фонетикин мĕнле законĕсем йĕрленсе юлнине палăртса тухăр.

11-мĕш хăнăхтару. Çак сăмахсене ударенипе çырса тухăр (кирлĕ чухне словарьсемпе усă курăр): августовский, авиадвигателестроительный, авиалиния, авиамоторостроение, авитаминоз, австралопитек, агентство, агроэкономический, адаптированный, акцентированный, водопровод, газопровод, гастроскопия, гастролировать, гастроэнтерология, гаубичный, гаубица, период, между, через, год за гóдом, год от года, голенище, долговременный, дополосканный, жандармерия, жаренье.

12-мĕш хăнăхтару. Çак сăмахсене ударенипе çырса тухăр: биостанцире, библиографипе, библиотекăра, бетономешалкăран, реконструкциле, нормировщицăна, номенклатурăран, оккупацире, обмундированин, общественноçран, орфографирен, пневмоние, аллергирен, организацире, операципе, централизацие, централизациле (гл.), цивилизацие (гл.).

13-мĕш хăнăхтару. Çак текстри ударени тĕрĕс мар лартнă сăмахсене тупса палăртăр.

Шкýл ýмĕнчи тĕп тĕллéвсенчен пĕрú вăл тăвáн чĕлхепé литератýрăна вĕрентес ĕçре ачасéн калáçăвĕпе çырý чĕлхинé аталантарáсси пулсá тăрáть. Вĕренекéнсен калáçăвĕпе çы'рăвне аталантармаллú ятáрлă прогрáммăна пурнăçласá пы'нă мáй учúтелĕн ачасéне литератýра чĕлхипé калаçмá-çырмá, предложéнисене тĕрĕ'с йĕркелéме, сăмáхсемпе вырăнлă та тирпéйлĕ ýсă курмá вĕрентéт, вĕсен лéксикине пуянлатáс тĕлĕшпé нумáй éнлĕ ĕçлéт.

Вĕренекенсенé пĕлÿ' парáс, вĕсен шухăшлáс пултарýлăхне, çыхăнýллă пуплевнé аталантарáс ĕçрé чăвáш чĕлхипé литратýра урóкĕсенче ирттерекéн çырý ĕçĕсéм – тĕрлĕ' тĕслĕ' изложенисем çырмá вĕрентнú те пысăк вы'рăн йышăнáть.

14-мĕш хăнăхтару. Çак текстри ударени тĕрĕс мар лартнă сăмахсене тупса палăртăр.

Голóдно в семьé Угрю'мовых, голóдно во всех домáх, голóдно в бригáде. Ржáные кóлючие галýшки в пóстной, без едúной масля'ной крапинкú воде – весь привáрок тракторúстов. Прáвда, приносúли úз дому что ни что с собóю: яйцó там, огурéц, лóмоть черного, кóлючего, как и галýшки, хлéба, глиня'ный кувшúнчик квáсу для лýковой окрóшки – тем и сыты. Прáвда,однáжды Тúшке, вообщé-то не слúшком предприúмчивому человéку, удалóсь изловúть валýшка, и тогда на пóле у дéвчат был пир на весь мир. Тишкá ходúл гóголем, нéмало не терзáясь совéстью по пóводу того, что добы'л барáнчика не совсéм закóнным спосóбом и óтнюдь не в своем стáде. Емý хорошó бы'ла извéстна послóвица, состáвленная мýдрыми дедами, специáльно для такóго вот слýчая: «Не пóйманный – не вóр». Тепéрь бригадúр мóг легкó оборонятся ею.

15-мĕш хăнăхтару. Çак текстри сăмахсене ударени лартса тухăр.

Розăна курнăранпа Витали канăçне çухатрĕ. Пĕрре курсах чĕрене çунтарма пултарнă сăн унăн асĕнчен кайма пĕлмерĕ. Мĕн кăна туман пулĕччĕ вăл çав уçă кăмăллă, хаваслă та хăюллă хĕрпе ирĕн-каçăн тĕл пулса калаçассишĕн! Шел, кайăк хурсем тахçанах кăнтăралла кайса пĕтнĕ. Витали халь ача чухнехи пекех: «Кикак-кикак! Пар телей пăртак!» тесе кайăк хур карти хыççăн чупма та хатĕр пулнă пулĕччĕ. Юрату тĕнчене тытса тăрать тесе ахаль каламан çав…

Икĕ эрне Витали гаражра çĕмрĕк грузовика юсарĕ. Хăш-пĕр кăткăсах мар пайсене вăл, тимĕрç лаççине кайса, хăех турĕ. Пулăшма пулнă Аркади унпа пĕрле ĕçлеме пушă вăхăт тупаймарĕ: килте çĕнĕ вите тума тытăнтăм тере.

16-мĕш хăнăхтару. Çак текста транскрипцилесе, унти пĕр пек уçă сасăсене палăртса тухăр.

Морозов знал князя ещё ребёнком, но они давно потеряли друг друга из виду. Когда серебряный отправился в Литву, Морозов воеводствовал где-то далеко; они не виделись более десяти лет, но Дружина Андреевич мало переменился, был бодр по-прежнему, и князь с первого взгляда везде бы узнал его, ибо старый боярин принадлежал к числу людей, у которых личность глубоко врезывается в памяти (А.Толстой).

17-мĕш хăнăхтару. Çак текстри пĕр пек хупă сасăсене палăртса тухăр.

Хĕрĕх тăваттăмĕш çулта, çулла, пирĕн дивизи çапăçусемпе Висла шывĕ хĕррине пырса тухрĕ. Варшавăран пĕр çитмĕл çухрăм кăнтăралла, Демблин хули патĕнчех, Висла урлă каçса, плацдарм йышăнчĕ. Пĕчĕк çеç çĕр лаптăкĕ. Нимĕç пире çавăнтан каялла шăлса ывăтасшăн тем пекех тапаçланчĕ, анчах пултараймарĕ. Вăйлă тымар ячĕç унти пирĕннисем, çĕр айне чакаланса ларчеç. Танксене те, тупăсене те çĕр айне чавса лартрĕç (А.Артемьев.)

18-мĕш хăнăхтару. Çак сăмахсене транскрипцилĕр:

Угасший, замёрзший, расшитый, произнесший, происшедший, расширять, восшествие, безжалостный, сжатый, безжизненный, с жалостью, с женщиной, с женой, с жалованьем, с жалобщиком, с жалким (видом), с жаворонком, с жадностью.

19-мĕш хăнăхтару. Çак сăмахсене транскрипцилĕр:

Братский, детский, солдатский, флотский, заводской, слободской, людской, датский (язык), братский, братья, бриться, бутсы, валяться, вариться, бросится, ввалиться, вернуться, запираться, записаться.

20-мĕш хăнăхтару. Çак сăмахсене ударени тĕлĕшĕнчен мĕнле каламалла:

Учúтельпе – учительпé, литератýрăра – литературăрá, пáртире – партирé, сценáрисем – сценарисéм, паттăрсéмшĕн – пáттăрсемшĕн, генерáлсем – генералсéм, преподавáтельсемпе – преподавательсемпé, мýзыкăра – музыкăрá, тахçáнах – тахçанáх, тепĕртáкран – тепĕртакрáн, библиотéкăран – библиотекăрáн.

21-мĕш хăнăхтару. Çак сăмахсенчи е сасса ударени айĕнче мĕнле каламалла:

Афéра, блéклый, вычéрпывать, гренадéр, грубошéрстный, двоежéнец, дареный, жéлоб, запеченный, забеленный, завороженный, заéм, иноплемéнный, издéвка, изведéнный, одновременный, новорожденный, никчéмный, острие, отсеченный, отключенный, осведомленный, планер, свекла, филер, филистер, обыденщина, зевота.

22-мĕш хăнăхтару. Çак сăмахсене – е умĕнхи хупă сасса е çемçен, е хыттăн, е икĕ тĕслĕ (çемçен те, хыттăн та) каланине кура – виçĕ ушкăна уйăрса тухăр:

Адекватный, аденоиды, адепт, альтарнатива, анемия, аутсайдер, берет, бутерброд, бушмены, отделать, отделение, обет, обещание, отель, пейзажист, педсовет, декан, пельмени, демпинг, демилитаризация, интеграция, критерий, консенсус, контекст, корректный, компьютер, контейнер, купе, лоторея, менеджер, претензия, протеже, пюре, темп, тема, тенденция.