Мультипликатор теориясы 2 page

- ұлттандыру жолымен немесе мемлекет тарапынан қажылық көмек ұсыну арқылы ірі жүйе құраушы коммерциялық банктерді құтқару;

- арнайы дағдарысқа қарсы бағдарламаны әзірлеу және оны жүзеге асыру үшін қаржылық қор құру;

- қаржы жүйесін реттеуде мемлекеттің рөлін күшейту бойынша шаралар;

- ел үшін әлеуметтік-экономикалық маңызы бар нақты сектордағы ірі компанияларды тікелей қаржылық қолдау;

- бизнестің салық ауыртпашылықтарын төмендету;

- жұмыссыздықпен күрес және табысы төмен отбасыларды әлеуметтік қолдау бойынша шаралар.

Жалпы алғанда, 2010 жылға дейін созылған әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарысты еңсеру және қаржылық тұрақтылықты қолдау үшін әлемде жалпы ішкі өнім көлемінің шамамен 10-15%-ы немесе 10 трлн. доллардан астам қаржы жұмсалды. Ал Қазақстанда дағдарысқа қарсы іс-шаралардың жалпы сомасы 14 млрд. доллардан асып кетті.

Әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыстың басында Қазақстанның коммерциялық банктері сыртқы көздерден 45 млрд. доллар көлемінде қаражатты қарызға алып үлгерген еді, сондықтанда дағдарыс басталғаннан кейін Қазақстанның банктік секторында жағдай күрт төмендеді: сыртқы көздерден арзан несие алу тиылды, қарыз құралдарының бағасы өсті, бұрынғы қарыздарды жабуда және экономиканың нақты секторын несиелеуде қиыншылықтар туында-ды. Банктердің банкроттыққа ұшырау қаупі күшейді.

Осындай жағдайдарда еліміздің билік басындағылары қалыптас-қан жағдаятты дер кезінде нақты бағалай алып ел экономикасын дағдарыстан шығарудың дұрыс шешімдерін қабылдай білді. Қазақстан ТМД елдерінің арасынан бірінші болып ҚР-сы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бастамасымен ҚР-сы Үкіметі, ҚР-сы Ұлттық Банкі және Қаржылық қадағалау Агенттігі бірігіп «Батыл бес қадам» деп аталатын 2009-2010 жылдарға арналған экономиканы және қаржылық жүйені тұрақтандыру бойынша бірлескен іс-қимыл Жоспарын әзірледі.

Осы құжатқа сәйкес, ең алдымен, жүйе құраушы банктерге қолдау көрсетіліп 4 млрд. доллар қаржы бөлінді, бұл олардың өтімділігін көтеруге және нақты жобаларды қаржыландыруға мүмкін-дік берді. Банктік секторды қолдаудан басқа, ауыл шаруашылығына 1 млрд. доллар, шағын және орта бизнесті қолдауға 1 млрд. доллар, серпінді индустриялық-инновациялық жобаларды іске асыруға 1 млрд. доллар және жылжымайтын мүлік нарығындағы тұрғын үй мәселелерін шешуге 3 млрд. доллар бөлінді.

Тұтастай, мемлекеттің антикризистік саясатын іске асыруға бағытталған көлемді қаржы 2,2 трлн. теңгені немесе елдің жалпы ішкі өнімінің 14%-дан астамын құрады. Сөйтіп, осы бірлескен іс-қимыл Жоспарын жүзеге асырудың нәтижесінде 2009 жылы нақты жалпы ішкі өнімнің өсуі қалпына келе бастады. 2010 жылы антикризистік бағдарламаларды орындау әріқарай жалғасып, Үкіметтің күшімен БТА банктің және Альянс банктің қарыздарын қайта құрылымдау жүргізілді және сол арқылы экономикалық құлдырауды жұмсарту және экономиканы посткризистік даму жолына салу міндеттері алға қойылды. Сондай-ақ, «Бизнестің жол картасы» бағдарламасына сәйкес, жаңа жұмыс орындары ашылды, жұмыссыздық қысқарды, қосымша өндіріс қуаттары іске қосылды, басымдықты жобалар белсенді қаржыландырылды, шағын және орта бизнестің жұмысы жандана түсті және олардың құрылымы өзгерді. 2010 жылдың қаңтарынан қабылданған экономиканың үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының Мемлекеттік бағдарламасы сәтті орында-лып келеді және осының аясында жаңадан ішкі және сыртқы нарықтар игерілу үстінде, атап айтсақ, мұнай мен газ, металл, бидай өнімдерін экспорттаудың қытайлық бағыттылығы, ислам елдерінен, Оңтүстік Кореядан, Қытайдан және басқа да елдерден тікелей инвестициялар тарту.

Қазіргі жүргізіліп отырған іс-шаралар өз жемісін беруде: нақты ЖІӨ 7%-ға өсті, жұмыссыздық деңгейі 5,5%-ға қысқарды, инфляция қарқыны 7,8%-ды құрады, нақты жалақы 7,5%-ға өсті, банктердегі депозиттердің жалпы сомасы 13,7%-ға өсіп 6,8 трлн. теңгені құрады, банктердің жиынтық активтері де 4,2%-ға өсіп 12,0 трлн. теңгені құрады, валюталық активтерді қоса есептегенде Ұлттық қордағы қаражаттың көлемі 59 млрд. долларға тең болды, Ұлттық Банктің алтын валюталық активтері 22,5%-ға ұлғайып 28,3 млрд. доллар болды.

Қазіргі уақытта, Қазақстанның антикризистік және посткризис-тік жетістіктері халықаралық аренада мойындалып отыр.

12.2 Экономикалық өсу: түсінігі, түрлері, факторлары, негізгі үлгілері

Экономикалық өсу кез-келген елдің экономикалық өмірінің аса маңызды мәселесі болып табылады. Алдымен, «экономикалық өсу» мен «экономикалық даму» ұғымдарын ажырата білу қажет. Экономикалық даму экономиканың өсуімен қатар экономиканың құлдырау үрдістерін де өзіне жатқызатын аса кең мағыналы ұғым болып табылады.

Экономикалық өсу қандай да бір елдің ұлттық экономикасын-да белгілі бір уақыт аралығында өндірілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер көлемінің өсуін сипаттайтын сол елдің экономикалық әлеуетінің ұлғаюын көрсетеді.

Экономикалық өсу - ұлттық өнімнің сан жағынан өсуімен қатар сапа жағынан жетілдірілуі; өндіргіш күштердің ұзақ мерзімді дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің ұзақ мерзімдегі өзгерістерін атайды.

Экономикалық өсудің негізгі мақсаты – бұл халықтың әл-ауқатын материалдық тұрғыдан көтеру, ұлттық қауіпсіздікті қамтама-сыз ету, шығарылған тауарлар мен көрсетілген қызметтердің сапасын жақсарту, орта есеппен бір адамға шаққандағы табыстың өсуін шапшаңдату, сонымен қатар, ұлттық табыстың халықтың әр топтары арасында бөлінуін жақсарту.

Қазіргі уақытта, Қазақстан да экономикалық өсудің осындай мақсатын көздей отырып, сапалы экономикалық өсуге жету үшін бірқатар міндеттерді орындауды алға тартады.

Экономикалық өсудің міндеттері:

1. Посткризистік даму жағдайында мемлекеттің экономикаға араласу саясатын оңтайлы үйлесімділікпен жүргізу.

2. Экономикалық өсуге негізделген өңдеуші өнеркәсіп салалары-на шетел инвестицияларын көптеп тарту және тиімді инвести-циялық саясатты жүзеге асыру.

3. 2011-2014 және 2020 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық Стратегияны жүзеге асыру;

4. Отандық кәсіпкерліктің өнімділігін арттыру және «Өнімділік – 2020» бағдарламасын орындау.

5. Отандық өндіріс салаларының бәсекелік қабілеттілігін көтеру және өндірісті әртараптандыру.

Алдағы уақытта, еліміз экономикалық өсудің осы және басқа да міндеттерін орындау арқылы экономикалық өсудің тиімділігі мен сапасына маңызды түрде көңіл бөледі. Демек, экономикалық өсудің тиімділігі мен экономикалық өсудің сапасы кез-келген ұлттық экономиканың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін бағалайды.

Экономикалық өсудің тиімділігі – бұл тауарлар мен қызмет-тердің сапасын жақсарту, олардың бәсекелік қабілеттілігін көтеру, өнімнің жаңа түрлерін жасау, өндірістің мамандандырылуын терең-дету, инновациялар мен жаңа технологияларды игеру сияқты эконо-микалық қызметтің әртүрлі бағыттарын қамтитын кең мағыналы ұғым.

Экономикалық өсудің сапасы – бұл халықтың материалдық жағдайларын жақсарту, әлеуметтік инфрақұрылым салаларының даму деңгейін арттыру, адам капиталына инвестиция құюды күшейту, адамдардың өмір сүру деңгейі мен еңбек жағдайларының қауіпсіз-дігін сақтау, толық жұмысбастылықты қамтамасыз ету және халықты әлеуметтік қорғауды күшейту сияқты маңызды көрсеткіштер арқылы сипатталатын ел экономикасының дамуының әлеуметтік бағыт-тылығы.

Экономикалық өсудің қарқыны мен оның сапасы арасында белгілі бір өзара байланыс болады. Бірқатар жағдайларда, экономика-лық өсудің жоғары қарқыны сапаның өсуімен сәйкес жүрмеуі мүмкін немесе керісінше, экономиканың өсудің тым әлсіз қарқыны өмір сүру сапасының жақсаруына мүмкіндік беруі мүмкін. Сондықтанда, көптеген экономистер қазіргі уақытта, экономикалық өсудің тұрақтылығын көрсететін өсудің орташа қарқынын (жылына 2-3%) қамтамасыз ету әлдеқайда тиімдірек деп санайды. Олай болса, дамыған елдердегі экономикалық өсудің стандартты деңгейі орта есеппен жылына 2-3%-ды құрайды деген сөз. Бұл жерде осындай стандартты өсу жұмыссыздық пен инфляцияның қалыпты деңгейіне сәйкес келетін жұмыспен толық қамту деңгейімен ұштастырылуы тиіс. Бірақ, кез-келген экономикалық өсудің әрқашанда оң нәтижеге әкеле бермейтіндігін ұмытпағанымыз жөн, яғни теріс экономикалық өсу де болады. Экономикалық өсудің дағдарысы – бұл әлемдік тәжірибеде нақты жалпы ішкі өнім көлемінің қатарынан үш жыл бойы жалғасқан 9%-ға дерлік төмендеу көрсеткіші.

Ал қазіргі дамыған нарықтық экономика жағдайында экономикалық өсудің шын мәніндегі көрінісін тепе-теңдіктік эконо-микалық өсу сипаттайды.

Тепе-теңдіктік (теңгерімді) экономикалық өсу – бұл белгілі бір уақыт аралығында бір-біріне тұрақты түрде теңесетін жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс көлемдерінің ұлғаюын көрсететін ұлттық экономиканың ұзақ мерзімдік дамуы. Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың теңгерімді өсуі нәтижесінде бағалардың тұрақ-ты деңгейін ұстап тұруға болады.

Қандай да бір елдің экономикалық өсуінің нәтижесін жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс ретіндегі негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер сипаттайды. Олар белгілі бір уақытқа пайызбен өлше-неді.

Экономикалық өсуді өлшеудің тәсілдерін екіге бөлуге бола-ды:

1. Нақты жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) өсуі. Бұл әдіс экономика мүмкіншілігінің молаю шапшандығын бағалау үшін қолданылады.

2. Жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) бір адамға шаққандағы өсуі. Халықтың әл-ауқатының дамуын талдағанда, немесе елдер мен аймақтардағы тұрмыс дәрежесін салыстырғанда қолданылады.

Қоғамдық өндірістің типіне байланысты, өнімнің өсу шапшан-дығы мен өндіріс факторлары көлемі өзгерістерінің арасындағы сәйкестік әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан экономикалық өсу де бірнеше типке бөлінеді.

Экономикалық өсу қарқыны – пайыздық көрсеткішпен әдетте бір жылға есептелетін нақты ЖІӨ-нің өсім қарқынының көрсеткіші. Бірақ, бұл көрсеткіш зерттелу сипатына қарай бір айға, кварталға, жартыжылдыққа, онжылдыққа, яғни уақыттың қандай да бір қолайлы кезеңіне сәйкес есептелуі мүмкін. Экономикалық өсуді өлшеудің мынадай негізгі көрсеткіштері бар:

1. Өсу коэффициенті – бұл қарастырылып отырған ағымдық кезеңдегі өсу көрсеткішінің базистік кезеңдегі өсу көрсеткішіне қатынасы:

Y_t = Y_t - Y_{t -1} / Y_{t -1}, немесе, ΔY_t = Y_t - Y_{t -1}

2. Өсу қарқыны – 100%-ға көбейтілген өсу коэффициенті;

3. Өсім қарқыны – өсу қарқыны минус 100%.

Экономикалық өсу жиынтық динамикалық көрсеткіш болып табылады және ұлттық экономиканың жағдайын белгілі бір уақыт аралығында жалпы сипаттайды. Алайда, жоғарыда аталып өткендей, экономикалық өсудің көрсеткіші әрқашанда оң шама бола бермейді. Көптеген статистикалық деректерден экономикалық өсудің нөлдік немесе теріс шамаларын да көруге болдаы. Мәселен, Қазақстанда 1991-1998 жылдар аралығында экономикалық өсудің оң нәтижелері байқалмады. Себебі, тәуелсіздік жылдары еліміз өтпелі экономика жағдайында нарықтық қатынастардың бірнеше кезеңінен өте отырып экономикалық жүйенің жаңа құрылымын жасаумен болды. Осы кезде, 1997 жылы қабылданған «Қазақстан-2030» Стратегиясы елдің экономикалық өсуіне мұрындық болды. Сөйтіп, 1999 жылдың екінші жартысында экономикалық өсу орын алды және 2,7%-ды құрады. Әріқарай, Қазақстанның экономикалық өсу қарқынын және жан басына шаққандағы ЖІӨ-ді төмендегі кестелерден көруге болады.

Кесте 12.3 Қазақстандағы экономикалық өсу қарқыны,

Жж.

Дерек көзі: ҚР Статистика агенттігі, www.stat.kz

Кестеден көріп отырғанымыздай, 2000-2007 жылдар аралығында эконо-микалық өсу қарқыны орта есеппен 9,7%-ды құрады. Ал 2008-2010 жылдардағы отандық және әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыстың салдарынан өсу қарқыны нөлдік деңгейге дейін төмен-дегенімен, 2010 жылдан бастап Қазақстан посткризистік экономика-лық өсу қарқынын қалпына келтіре алды.

Дегенменде, нақты ЖІӨ көрсеткіші экономикалық өсудің қарқынын нақты өлшей алмауы және экономиканың жалпы жағдайын дұрыс анықтай алмауы мүмкін. Осы жерде экономиканың жағдайын аса нақты анықтай алатын басқа да көрсеткіш қолданыла алады – ол жан басына шаққандағы ЖІӨ.

Жан басына шаққандағы ЖІӨ – елдер арасындағы экономи-калық өсуді және экономикалық жағдайларды салыстыру үшін қолданылатын өсуді нақты өлшей алатын әдіс.

Кесте 12.4 Қазақстандағы жан басына шаққандағы

Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) қарқыны, 1991-2010 жж.

Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың ел Үкіметіне жүктеген міндеттеріне сәйкес, 2011-2015 жылдар аралығында еліміздің эконо-микалық өсу қарқыны орташа есеппен 7%-ды құрап, жан басына шаққандағы ЖІӨ 15 мың АҚШ долларына жетуі тиіс.

Кесте 12.5 2011-2015 жылдарға экономикалық өсу қарқынының болжамы

Дерек көзі: www.minplan.kz

Экономикалық өсудің екі түрін ажыратып көрсетеді:

1. Нақты экономикалық өсу – бұл статистикалық органдардың кезеңділікпен жариялап отыратын ЖІӨ-нің немесе басқадай макро-экономикалық көрсеткіштердің жыл сайынғы шынайы түрде өсуі.

2. Әлеуетті экономикалық өсу – бұл экономиканың белгілі бір жылдамдықпен немесе қарқынмен өсе алу мүмкіндігі мен дәрежесі. Бұл өсуді қамтамасыз ете алатын факторларға мыналар жатады: а) еңбек, капитал және жер сияқты ресурстарды арттыру; ә) технологиялық прогресстің көмегімен, өндірістің ұйымдастыры-луын жақсарту немесе жұмыс күшінің біліктілігін арттыру есебінен осы ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру.

Экономикалық өсудің теориялық тұрғыдан негізгі үш типі бар:

1. Интенсивті типі - техника мен технологияның жетілдірілуі арқылы ЖІӨ мен ұлттық табыстың сапа жағынан өсуі. Тиімді экономика экономикалық өсудің интенсивті типін қолдануға тырысады. Экономикалық өсудің интенсивтік факторлары:

- қолданылатын ресурстар сапасының өсуі (жұмыс күшінің сапасын өсіру және заттық капиталдың сапасын жақсарту);

- ресурстарды пайдалану әдістерін жақсарту (технологияны жетілдіру, өндірісті және өткізуді ұйымдастыру мен басқаруды жетілдіру).

2. Экстенсивті типі – қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы ЖІӨ мен ұлттық табыстың сан жағынан өсуі. Экономикалық өсудің экстенсивтік факторлары:

- жұмыс күші санының өсуі;

- капитал көлемінің өсуі.

3. Аралас типі - факторлардың өсуімен қатар, техника мен технологияның жетілдірілуі арқылы ЖІӨ мен ұлттық табыстың сапа жағынан да, сан жағынан да өсуі.

Макроэкономикада экономикалық өсудің факторларын негізгі үш топқа бөліп қарастырады:

1. Ұсыныс факторлары – адам ресурстарының болуы, табиғи ресурстар, негізгі капитал, технология деңгейі.

2. Сұраныс факторлары – бағалар деңгейі, тұтыну шығында-ры, инвестициялық шығындар, мемлекеттік шығындар, таза экспорт көлемі.

3. Бөлу факторлары – экономикалық айналымға тартылатын ресурстардың тиімділігі, ресурстардың өндіріс үрдісінде толық, әрі ұтымды түрде пайдаланылуы.

Дегенмен, экономикалық өсуде маңызды рөлді ұсыныс факторлары ойнайды. Осының ішінде, еңбек және еңбек өнімділігін ерекше атап өтуге болады, яғни, еңбек экономикалық өсудің факторы ретінде еңбек өнімділігі көрсеткішімен анықталады. Еңбек өнімділігі – бұл бір жұмысшыға келетін өндірістің жалпы көлемі және ол мына қатынаспен анықталады: Y/L, мұнда Y-шығарылым көлемі, L-экономикадағы жұмыспен қамтылғандар саны немесе еңбектің істелген адам-сағат саны. Әртүрлі елдердің келтірген есептеулерінде еңбек өнімділігінің деңгейі неғұрлым жоғары болса, жан басына шаққандағы ЖІӨ деңгейі де соғұрлым жоғары болады деп саналады.

Жоғарыда аталып өткендей, экстенсивті экономикалық өсу кезінде белгілі бір уақытта, еңбек өнімділігінің шамасы өзгермейді, яғни, Y/L шамасы тұрақты болып қалады. Ал интенсивті эконо-микалық өсу кезінде ЖІӨ-нің өсу қарқыны жұмыспен қамтылғандар санының өсу қарқынына қарағанда тезірек болады, яғни еңбек өнім-ділігі артады.

Еңбек өнімділігінің артуына технологиялық прогресс факторы аса маңызды түрде әсер етеді. Технологиялық прогресс – бұл өндірістік үрдісті ұйымдастырудың және басқарудың жаңа әдістері, жаңа ақпараттық технологиялар, өндірістік үрдісте қолданылатын ғылымның әртүрлі салаларындағы ашылымдар мен жаңалықтар және басқа да заманауи жетістіктер. Сонымен қатар, білім және адам капиталы сияқты ерекше факторға және оның экономикалық өсуге қосатын үлесіне де маңызды түрде көңіл бөлген жөн.

Адам капиталына инвестициялар – қазіргі заманғы экономи-калық өсудің аса маңызды факторы. Осындай инвестициялар әлеу-меттік-экономикалық құрылымның ҒТП-нің даму ырғағына үздіксіз ілесіп, әрі бейімделіп отыруына жағдайлар жасайды. Демек, бүгінгі күні сапалы білім алуға, денсаулық сақтауға, жұмыс орнында тәжі-рибе жинақтауға, инновацияларды енгізуге инвестиция салусыз, яғни адам капиталын дамытусыз экономикалық өсудің шынайылығына қол жеткізу мүмкін болмайды.

Алайда, экономикалық өсудің теріс факторлары да болады. Экономикалық өсуді тежейтін факторларды экономикадағы әлеумет-тік өзгерістер деп атайды. Оларға әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеу, қоршаған ортаны қорғау, денсаулық сақтау саласын шектен тыс мемлекеттік реттеу деген факторлар жатады. Мәселен, қоршаған ортаның ластануын бақылау бойынша мемлекеттік реттеуді күшейту қысқа мерзімде экономикалық өсу қарқынының бәсеңдеуіне алып келуі мүмкін.