Экономикалық реформаның негізгі бағыттары

3. Қазақстандағы экономикалық реформаның негізгі бағыттары.

Қазіргі экономика – бұл экономикалық тәуелсіздік құқығы және коммерциялық жетістіктің мүмкіндігі.

Қазіргі экономика – бұл өздерінің материалдық саулығын өз күшімен құруға дайын, әуелсіз және экономикалық дербестікке ұмтылатын адамдардың қауымдастығы. Дәл осындай адам болу ұмтылысынан өркениетті тиімді нарықтық экономикаға көшу басталады.

Қазіргі экономиканың іргелі мәселесі – қазіргі нарықтық шаруашылық үрдістерді реттеудің тиімді механизмін іздеу (мемлекеттің ролі, оның араласу дәрежесі, өндірушілер мен тұтынушылар еркіндігінің дәрежесі).

Соңғы уақытқа дейін экономикалық теорияда және тәжірибеде бұл мәселені шешудің қарама-қайшы тәсілдері өзара күресті.

Бірінші тәсіл «классикалық» деген атауға ие болды. Оның мәні – шаруашылық әрекеттің әр субъектісіне шексіз экономикалы еркіндік беру мүмкіндігі. Алайда тәжірибе «классикалық» тәсілдің мүмкін еместігін көрсетті, өйткені мұндай экономикалық ұйымға қайта өндірістің дағдарыстары мен әлеуметтік антагонизмдер объективті түрде тән.

Екінші қарама-қарсы «әлеуметтік» тәсіл – оның мәні шаруашылық әрекет субъектілерінің әрекеті қатаң директивті регламентацияға бағынатындығында жатыр (не өндіру, қашан, қанша, кім үшін, қандай ресурстардан, сату бағасы және т.с.с.). Бұл қатаң бақылауды, экономикадан тыс мәжбүрлеу құқығына ие, мемлекет жүзеге асырады. Әрине, өндірісті директивті ұйымдастыру, өндірушілердің экономикалық дербестігінсіз мүмкін емес, нарықты жоққа шығарады.

Мемлекеттің экономикаға араласу керектігі бұрыннан белгілі және түрлі экономикалық концепциялармен қабылданған. Бірақ тек «кеңестік экономикада» бұл араласу тантыққа әкеліп соқты. Барлық жерде директивті жоспарлылық «мемлекеттік социализмнің» экономикалық үлгісі ретінде анықтала бастады. Қоғамдық өндірістің бұл формасының ұзақ болмауын тәжірибе көрсетті.

Тек қазіргі постиндустриалды қоғамда бұл мәселені «аралас жүйе» шектерінде тиімді шешуге болады. «Аралас жүйенің» мәнісі мынада: оның аясында өндірушінің абсолютті экономикалық дербестігі салыстырмалыға, ал мемлекеттің директивті араласуы бағдарлаушы жанама ықпалға ауысады. Аралас жүйе жүгенделген нарық сақталатын, «әлеуметтік-реттелетін нарықтық экономиканы» құруға мүмкіндік береді.

§2 Қазіргі экономиканың жойылмас қарама-қайшылықтары және нарықтық экономика принциптері.

Қазіргі нарықтық экономикаға жойылмас кемшіліктер тән:

а) жалпы қажеттіліктерді қанағаттандырудың күрделілігі (білім беру, ғылым, жұмысқа қабілетсіздерді қолдау, денсаулық сақтау, экология);

б) кірістердің әділсіз дифференциациясы;

в) монополизм (таңдау мүмкіндігінің жоқтығына әкеледі).

Тәжірибеде мұндай экономиканы тиімді реттеу, ең алдымен, нарықтық экономикаға мемлекеттің араласуы арқылы ғана мүмкін.

«Жеке пайда» - нарықтық экономика құрылған жалпы негіз. Алайда жеке пайдаға қол жеткізу келесі міндетті шарттарды талап етеді:

1. әрбір шаруашылық субъектісі (соның ішінде қарапайым адам) таңдау мүмкіндігіне ие:

- капиталды қолдану салалары;

- бәсекенің формалары;

- ұсыныс молдылығынан таңдау

2. нарықтық экономикада көбірек индивидтер өздерінің жеке пайдасына жететіндей, олардың көбі таңдау мүмкіндігіне ие болу керек;

3. әр индивид, ең алдымен өзінің соңғы таңдауын жасауға тиіс, нәтижеге жету үшін мүмкін пайда мен шығындарды сұрап және салыстырып, көптеген мүмкіндіктерді бағалайды.

Сондықтан пайдаға жетудің әр таңдауы тиімді жасалу керек.

Қазіргі нарықтық экономика ерекше әлеуметтік, экономикалық, саяси, нарықтық принциптердің тұтас жүйесін қалыптастырды:

1. адамның жеке бостандығының негізі, оның шығармашылық әлеуетін ашудың шарты тұлғаның өзін-өзі экономикалық анықтауы, яғни өмірін дербес жақсарту құқығы болып табылады;
2. жылжитын және жылжымайтын мүліктің барлық түрлерінің меншік иесі болу құқығы. Мұндай меншік иелерінің саны артқан сайын, қоғамдағы әлеуметтік жағдай соншалықты тұрақты болады. Алайда, нарықтық экономика жағдайындағы меншік бай тірліктің кепілі емес, өз меншігін коммерциялық пайдалану нәтижелерінің мүліктік жауапкершілігі екенін білу керек. Меншіктің барлық формалары мен түрлерін қорғауды, қолдау мен тең құқылығын қоғам кепілдендіргенде, меншік иесі болу құқығы мүмкін болды;
3. шаруашылық әрекетті жүргізуде нарықтық экономика субъектілерінің экономикалық құқытарының теңдігі – маңызды принцип. Мұндай тепе-теңдік қана нарықтық өндірістің көпсекторлығын, ашықтығын және еркін бәсекесін қамтамасыз етуі мүмкін;
4. тауар өндірушінің экономикалық еркіндігі, яғни өндіріс көлеміне, өнім ассортиментіне, сату көлеміне, бағаны белгілеуге, серіктестер таңдауға және т.с.с. қатысты мәселелерді дербес шешу құқығы;
5. бағаның еркін түзілуі, көбінесе сұраныс пен ұсыныстың қатынасымен анықталады. Бағаларды әкімшілік тағайындау ғылым, білім беру, денсаулық сақтау, қорғаныс, қорғаныс құрылымдары, экология сияқты экономиканың нарықтық емес секторларында ғана рұқсат етіледі;
6. еңбек, тауарлар мен капиталдар нарығының болуы. Әсіресе тиімді жұмыспен қамтылуды және қоғамның жұмыс күшін үздіксіз қайта дайындауды қамтамасыз ететін, еңбек нарығы маңызды;
7. келесі басты бағыттар бойынша нарықтық экономиканы міндетті мемлекеттік реттеу:

а) өндірісті тұрақтандыру (салықтық және инвестициялық саясат);

б) ҒТӨ қаржыландыру (ғылыми-мақсатты бағдарламалардың саясаты);

в) әлеуметтік маңызы бар салалар дотациясы (инвестициялық саясат);

г) түрлі аймақтардың экономикалық даму деңгейлерін теңестіру (аймақтық экономикалық саясат);

д) бәсекені мемлекеттік қолдау (демонополизация саясаты);

е) ақша жүйесін тұрақтандыру және сауықтыру (қаржы және антиинфляциялық саясат);

ж) қоғамның шамадан тыс мүліктік бөлінуін жеңу (яғни кіріс саясаты);

1. әлеуметтік қорғау жүйесі – бұл нарықтық экономиканың шарасыз жағымсыз әлеуметтік салдарын әлсіретудің басты құралы.

Әлеуметтік қорғау жүйесі үш негізгі бағыттан тұрады:

а) кірістерді салықтық қайта бөлу арқылы кәсіпкерлердің кірістерін реттеу;

б) еңбек төлемінің міндетті негізі ретінде ең төмен жалақыны заңмен бекіту арқылы жалдамалы қызметкерлердің жалақысын кепілдендіру;

в) жалақыны индексациялау арқылы халықтың тіршілік деңгейін қорғау.

Қазіргі экономика – бұл оның үш негізі: «сұраныс», «ұсыныс» және «баға» арасындағы үздіксіз әрекеттестік.